تاریخچه ملیله کاری در ایران
ملیله کاری همواره بعنوان یکی از اصیل‌ترین صنایع‌دستی استان زنجان مطرح است. ملیله به مفهوم ظریف‌کاری نقره است که با استفاده از مفتول‌ها و نوارهای ظریف نقره و بکار گیری طرح‌های اسلیمی و منظم ساخته می‌شود، مصنوعات ساخته شده شامل: سرویس چایخوری، شکلات خوری، گلدان، شمعدان، قاب عکس و انواع زیورآلات … است.
براساس کشفیات باستان‌شناسی، قدیمی‌ترین اشیایی که می‌توان ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، متعلق به دوره هخامنشیان بوده است. در دوران ساسانی نیز صنعتگران فلزکار و به خصوص نقره کاران ظروف گران قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری، خود را برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می‌شد و در راه خلق آثار بسیار ظریف و هنرمندانه تمامی استعداد خود را به کار می‌گرفتند. در برخی موارد نیز استفاده از سنگ‌های قیمتی، زیبایی این اشیاء را دو چندان می‌کرد.
متأسفانه بسیاری از آثار مربوط به دوره تاریخی مذکور در زمان حمله اعراب (به دلیل گرانب‌ها بودن اشیاء نقره‌ای و سبک بودن وزن آن) به غنیمت برده شد. ولی آنچه که طی چند قرن اخیر در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی و یا به طور تصادفی از مناطقی نظیر شوش و همدان و گنجینه جیحون بدست آمده است، نشانگر وجود ملیله‌کاری و نیز نشان از مهارت و استادی صنعتگران ملیله‌کار در ایران قبل از میلاد است.
پروفسور «آرتور اپهام پوپ» در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره‌کاری در سال‌های بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن ۱۲ میلادی اشاره کرده است. لازم به ذکر است تعداد و آثار باقیمانده از آن زمان بسیار اندک بوده و از آنجایی که اشیاء ملیله از طلا و نقره ساخته می‌شوند و می‌توان به راحتی آنها را ذوب کرده و مجدداً مورد استفاده قرار داد. به همین جهت نیز آن اشیاء به مرور زمان از بین رفته و هم اکنون نمونه‌های زیادی از ملیله کاری دوران گذشته باقی نمانده است.
در دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ های خونین و زد و خورد های محلی ، ترک وطن کرده ، در سایر شهرها از جمله زنجان ، بروجرد ، همدان ، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند .
با توجه به آنچه که اشاره شد احتمال می رود هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله ملیله کاری را در سال پنجم هـ . ق در زنجان رواج دادند . از دوران قاجاریه نیز تعدادی سر قلیان ، گیره استکان، سینی در اندازه های مختلف ، گوشواره ، سینه ریز و…، باقی مانده که بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی و بخشی نیز به صورت مجموعه های خصوصی و یا نزد خانواده ها نگهداری می شود.
در حال حاضر نیز ملیله کاری صرف نظر از تهران که صنعتگران ملیله کار بیشتر در امر جواهر سازی فعالیت دارند، در شهر زنجان رواج دارد، لازم به توضیح است که ملیله به صورت محدود در تبریز و اصفهان نیز رواج دارد ، ولی ملیله زنجان به خاطر اصالت نقوش وهمچنین ظرافت منحصر به فرد در مجموع از کیفیت بالایی نسبت به ملیله اصفهان برخوردار بوده و به نوبه خود جایگاه ویژه ای نیز در بین رشته های برجسته صنایع دستی ایران دارد. این هنر در شهر زنجان از رونق چشمگیری برخوردار است.
تاریخچه ملیله کاری زنجان:
درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست ولیکن از دو طریق می توان به قدمت این هنر ارزنده پی برد. ۱) نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اند. ۲) آثار باقی مانده ملیله بسیاراندک بوده و اکثرا متعلق به دو سده اخیر می باشد. در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز از صنعت فلز کاری آن سخن کفته اند از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه های فلزکاری است می توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد. با توجه به رونق شهر زنجان در دوره هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان فلز کاری نیز که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدنهاست، در این منطقه وجود داشته است.
سابقه ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است ((فردریک ریچارد))، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود می نویسد : (( شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره، و ملیله کاری این شهر پر زرق و برق است)) .
ملیله کاری تا قبل از دوره پهلوی ، به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، منتهی در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت. سرویس های چایخوری و شربت خوری ، جعبه جواهرات و دسته چاقو، عمده ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده اند. هنرمندان زنجانی در سال های بعد، به تدریج بر انواع این دست ساخته های های زیبا افزودند، شاید بتوان رونق این هنر صنعت را در زنجان، دوران سلجوقی دانست وهمچنین بر اساس آثارباقی مانده از دوره صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.