تاریخچه خاتم کاری
خاتم کاری یکی از اصیلترین و نفیسترین صنایع دستی اصفهان با قدمتی از صدها سال قبل است و اوج درخشش آن به زمان حکومت پادشاهان صفوی برمیگردد؛ زمانی که درهای کاخها، رحلهای قرآن و صندوقهای مقابر، مزین به این هنر زیبای دست بودهاند. درباره خاستگاه اصلی خاتم کاری اطلاعات کافی در دسترس نیست؛ اما روایتهای زیادی خاستگاه خاتم کاری را شیراز میدانند و گفته میشود که این هنر در دوره صفویه به اصفهان منتقل شد و در این شهر بهعنوان پیشه به تولید انبوه رسید. در دائرهالمعارف فارسی درباره خاتم کاری آمده است: زمان آغاز این هنر دانسته نیست و آنچه درباره آن گفته میشود، با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتمساز هنوز بر این عقیدهاند که هنر خاتمسازی معجزه ابراهیم پیامبر است.
خاتم سازی یا خاتم کاری روی اشیای گوناگون در طرحها و اندازههای مختلف انجام میشود. در خاتم کاری ابتدا جسم موردنظر از جنس چوب آبنوس، فوفل، گردو، بقم، عناب، افرا، نارنج، کیکم و شمشاد (با رنگهای مختلف از جمله سیاه، طیف قهوهای از تیره به روشن، سفید، زرد و غیره) ساخته میشود. بعضی از استادکاران خاتم کاری از استخوان شتر، گاو، اسب، صدف و عاج فیل نیز استفاده میکنند.
در مرحله بعد چندضلعیهای منظم با تعداد اضلاع متفاوت (پنج، ۶، هفت، هشت یا ۱۰ ضلعی) و از جنس چوبهای ذکر شده ساخته میشوند و با دقت و ظرافت فراوان روی طرح موردنظر قرار میگیرند. چسب مورد استفاده در خاتم کاری از نوع گرم یا سرد است و بسته به نظر استاد خاتم کار از سریش یا چسب سفید استفاده میشود. پس از قرارگیری این چند ضلعیهای چوبی و چسباندن آنها، پره به دست آمده را با نخ میبندند و این کار را آنقدر ادامه میدهند تا طرح کامل شود. پس از اتمام کار، جسم خاتم کاری شده را رنگ یا روغن کاری میکنند.
مراحل اجرای خاتم سازی چه روی چوب، چه استخوان و چه فلز مشکل و زمانبر است و از ابتدا تا انتها شامل بیش از ۴۰۰ مرحله میشود. از خاتم در تهیه محصولات مختلفی مانند قاب عکس، جعبه سیگار، عصا، پیپ، جعبه لوازم آرایش، جاکلیدی، جاقلمی و جلد آلبوم استفاده میشود. مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد. مهمترین مراکز خاتمسازی در ایران، اصفهان، شیراز و تهران هستند.